Ongeveer een jaar geleden kwam ik op een punt in mijn herstelproces waarop ik me stilaan klaar voelde voor een nieuwe stap. Het was een eerste, voorzichtig doch concreet, stapje in een nieuwe richting. Ik wilde me graag smijten op mijn nieuw avontuur ondanks de angst voor verandering, die mij altijd eigen blijft. De aanzet voor de website was gegeven en ik concentreerde me op alle nieuwe dingen die ik moest aanleren. Daarmee bezig zijn gaf mij een ongekend geweldig gevoel. Op zekere dag belde Vriend P. me op en vroeg vrijwel meteen hoe ik me voelde die dag? Ik zei toen heel spontaan, heel gemeend: Ik voel me zowaar gelukkig vandaag! Er volgde een momentje van verbazing, zowel bij P., als bij mezelf. Behalve verbazing, trad er meteen ook een licht schuldig gevoel naar voren. Voelde ik me nu schuldig omdat ik het woord ‘gelukkig’ luidop zei en het nog wilde herhalen ook? Hoe vaak heb ik mij in het verleden al niet schuldig gevoeld omtrent mijn depressie, mijn ‘ongelukkig zijn’? Ga ik me nu schuldig voelen omdat ik eens niet ongelukkig ben? Is het een wonder dat een brein, zo chaotisch als het mijne, het zelf even niet meer weet dan? Moet ik me nu schuldig voelen of niet? En waarover dan juist?
Bestaan er nog zaken waar een mens zich niet schuldig over voelt? Tijdens mijn traject van herstel groeide mijn fascinatie voor die befaamde schuldgevoelens. Elke mens heeft ermee te maken, maar nooit eerder stond ik daar zo bewust bij stil dan tijdens die periode van opname. Op de plek* werd daar stevig mee aan de slag gegaan. Daar overviel mij het inzicht hoe zwaar een mens daaronder gebukt kan gaan en hoe zeer het je persoonlijke ontwikkeling in de weg staat. Er zijn twee soorten schuldgevoel. Enerzijds heb je de schuldgevoelens die je jezelf oplegt en anderzijds die, die je zijn aangeleerd. Ik zou zelfs het woord ‘opgedrongen’ durven toevoegen. Op die plek kampte menig zieltje met een ongezonde lading schuld en zelfverwijt. Daar zit je dan, omringd door lotgenoten, die gebukt gaan onder datzelfde juk en dit helemaal (h)erkennen omdat zij dit zelf ‘doorvoelen’. Dat kan tellen hoor, qua spiegel. We bleken de beste raadgevers, niet voor onszelf, maar wel voor mekaar. Wanneer een golf van herkenbaarheid je pad op die manier doorkruist, wordt reflectie haast onvermijdelijk. Voor je het weet worden je eigen schuldgevoelens luidop in vraag gesteld.
Je voelt je verantwoordelijk voor het geluk en het welvaren van de ander, terwijl het gezonder is om het stuk van de ander bij die ander te laten.
Schuldgevoel heeft iets heel sluws, iets verraderlijks. Je schenkt het of het word je geschonken, bewust of onbewust, maar het wordt vrijwel moeiteloos aanvaard. We zijn daar blijkbaar nogal ontvankelijk voor. In theorie kan iemand je die schuldgevoelens niet geven of opdringen, ook al doet men vaak heel erg zijn best. Jij bent zelf degene die ze aanneemt, of ze in je opneemt. Jij bent zelf degene die ze versterkt, of ze in stand houdt. Je voelt je schuldig, omdat je vindt van jezelf dat je niet voldoet aan de verwachtingen van de ander. Je voelt je verantwoordelijk voor het geluk en het welvaren van de ander, terwijl het gezonder is om het stuk van de ander bij die ander te laten. Je voelt je bovendien ook nog eens schuldig omdat je vindt dat je niet aan je eigen verwachtingen voldoet.
Schuldgevoelens hebben de nare bijwerking dat ze in de weg staan van je eigen verwachtingen. Voor zorgzame mensen, die zichzelf nogal makkelijk wegcijferen en kampen met een minderwaardigheidsgevoel, is dat een zeer gevaarlijke valkuil. Schuldgevoel werkt pleasegedrag vlotjes in de hand. We gaan de ander sowieso al proberen te pleasen en vermijden zo, als het wat meezit, dat we een open doel zijn voor schuldgevoel. Doorschieten in schuldgevoel veroorzaakt, naast pleasegedrag, een gevoel van falen, totale mislukking en schaamte zelfs. Dat laatste is nog een stapje verder dan schuldgevoel. Je bent letterlijk beschaamd voor wie jij bent.
Nochtans heeft schuldgevoel ook een belangrijke functie. Het zorgt ervoor dat je rekening houdt met je medemens, en zo een aantal normen en waarden hanteert. Het stelt je in staat om stil te staan bij je eigen gedragingen of reacties naar de ander toe. Een gezond schuldgevoel kan een herstellende functie hebben. Uiteraard vergt het enige vorm van empathisch vermogen om in staat te zijn tot het hebben van schuldgevoelens en/of schuldbesef. Daarbij denken we meestal in de eerste plaats aan seriemoordenaars en andere psychopaten. Zij zijn het meest uitgesproken voorbeeld natuurlijk, maar er lopen nog genoeg anderen rond die zich van mij best wel eens schuldig mogen voelen, of meer nog zelfs, zich ronduit mogen schamen…
Schuldgevoelens worden nogal vaak gebruikt als een vorm van manipulatie, een pressiemiddel om iets gedaan te krijgen, uit controledrang, of als projectie van de eigen frustraties, de eigen onopgeloste issues,…
Hoe vaak werd je al eens opgezadeld met een schuldgevoel aangaande situaties die al gepasseerd zijn, waar je dus eigenlijk helemaal geen vat meer op hebt? Je wordt vaak gewezen op wat je niet gedaan hebt, of waar je niet aan dacht. Of het nu (deels) terecht is of niet, het veroorzaakt een lastig gevoel vanbinnen. In sommige gevallen is het geheel gerechtvaardigd om het meteen van je af te gooien, want schuldgevoelens worden nogal vaak gebruikt als een vorm van manipulatie, een pressiemiddel om iets gedaan te krijgen, uit controledrang, of als projectie van de eigen frustraties, de eigen onopgeloste issues,…
Er zijn gevallen waarbij een beetje schuldgevoel misschien wel op zijn plaats is. Stel dat je iemands verjaardag vergat en dat dit nogal gevoelig ligt bij die persoon… In dat geval bied je uitgebreid je excuses aan. Je onderlijnt die verjaardag extra in je agenda zodat je volgend jaar niet dezelfde fout maakt. Maar hey, je bent ook maar een mens. Praat erover. Met een degelijke communicatie kom je een heel eind.
Ga ook eens in dialoog met jezelf. Vraag jezelf eens af of er bepaalde schuldgevoelens zijn die je ervaart, waarvoor je helemaal zelf de verantwoordelijkheid draagt? Maak je niet te veel beloftes die je niet in staat bent om na te komen? Doseer je wel genoeg? Zeg je niet te snel ja? Blijf je dicht genoeg bij jezelf?
Schuldgevoelens kunnen zo diep je wezen penetreren dat je je zelfs schuldig voelt over je eigen gevoelens, je eigen gedachten. Hoe gek is dat? Ik vind trouwens ook dat wij ons veel te vaak verontschuldigen voor zaken die buiten ons eigen verantwoordelijkheidsveld liggen. Betrap mezelf daar ook op, maar opvallend minder dan vroeger. De angst om iemand iets verschuldigd te zijn, blijft een meer geduchte tegenstander. Ik kan het als heel ongemakkelijk ervaren wanneer iemand iets voor mij doet. Zomaar. Daar niks voor terugvraagt. Dat wekt achterdocht. Het blijft een hele uitdaging om hulp te vragen, of te aanvaarden.
‘Voor wat, hoort wat!’ Ken je die? Ongetwijfeld! Zit ingebakken. Krijg de kriebels van die uitspraak! Heb ze veel te vaak gehoord, telkens in een veel te negatieve context gebruikt…
Een ander perfect voorbeeld van zo’n link patroon is perfectionisme. Perfectionisme is het patroon der patronen en de natte droom van elk schuldgevoel.
Tijdens een gesprek met Vriend P., over schuldgevoel, komen we bij religie terecht. Als ik me van die oude taferelen voor de geest haal, zie ik inderdaad beelden van onderdrukking. Schuld en boetedoening werden je aangemeten, in de naam van religie. Je werd verdomme al geboren met een hele hoop zonden aan je been. Halleluja! In mijn naïeve geest wil ik blijven geloven dat religie oorspronkelijk bedoeld was om mensen te verenigen, te verbinden, niet om ze te verdelen. Door mensen te verbinden in angst en zonde hou je ze klein. Voedt ze daarbij nog wat schuldgevoelens en succes is verzekerd.
Ik vind trouwens ook dat, hoe meer mensen zich met iets gaan bemoeien, eender wat, hoe meer alles de soep indraait, maar dat geheel terzijde…
Er lijken altijd zoveel schuldvragen voorradig te zijn. Ze oplijsten is onbegonnen werk. Waarom zou je? Ze duiken wel spontaan op. Moet ik me schuldig voelen omdat ik niet aan alle verwachtingen kan voldoen? Nee. Dat durf ik vandaag zeggen, omdat ik het geprobeerd heb. Veel te krampachtig. Veel te lang. Trouwens, niet elke verwachting is mijn verantwoordelijkheid. Moet ik me schuldig voelen omdat ik niet echt in een vakje pas? Moet ik me schuldig voelen omdat ik wil uitzoeken wat mij echt gelukkig maakt? Of beter: wat geluk voor mij betekent? Mag ik het raar vinden dat ik die vragen überhaupt moet stellen?
Ik heb trouwens de pest aan vakjes, regeltjes en hiërarchie, en daar voel ik me nu eens geen reet schuldig om. Daar wordt altijd een heel spel van gemaakt, terwijl regels en hiërarchie ooit ook bedacht zijn door een mens, een wezen dat niet meteen bekend staat om zijn onbevooroordeeldheid. Regels moeten er zijn, helemaal mee akkoord, maar er zit toch wel wat onzin tussen. Mja… dan kriebelt mijn anarchistische kantje…
Hoe laat je ze nu los, die schuldgevoelens? Goeie vraag. Het is ten slotte een vast patroon, dat al jaren aan je vastkleeft. Het is een soort van overlevingsstrategie, die je tot hier heeft gebracht. Van zodra je steeds meer hinder ondervindt van dit patroon, wil dat zeggen dat de tijd rijp is voor verandering. Een ander perfect voorbeeld van zo’n link patroon is perfectionisme. Perfectionisme is het patroon der patronen en de natte droom van elk schuldgevoel. Ook een zware tegenstander, als het zich tegen je keert. Maar de moeite waard om te bevechten. De strijd is heftig, maar het resulteert in meer innerlijke rust. De meeste patronen, die rijp zijn voor verandering, vereisen een terugkeer naar het begin. Men moet detecteren waar het patroon zijn oorsprong vindt. Het is meer dan waarschijnlijk dat je ver moet graven, in je eigen verleden. Het is een uitdaging om met een open, kritische blik te leren kijken naar je context, meer specifiek de omgeving waarin je opgroeide, met daarin je toenmalige naasten.
Loyaliteit tegenover naasten is een zeer teer onderwerp. Het ligt heel gevoelig. We worden, heel snel, heel ongemakkelijk van vragen over vroeger. Wanneer we openlijk vertellen hoe wij onze kindertijd beleefden, worden we verteerd door schuldgevoelens. We verwijten onszelf dat we mensen die we graag zien, en zij ons, in een slecht daglicht plaatsen, terwijl zij ook maar handelden naar eigen vermogen. Hoe het ook zij, een kind kan niet verantwoordelijk geacht worden voor een bepaalde situatie. De grote mensen hebben daar wel degelijk een aandeel in. Dat mag benoemd worden. Erkend. Aan erkenning hoeft geen schuldvraag vast te zitten. Ook hier zou men met degelijke communicatie al veel kunnen verzoenen.
Ik wilde heel graag eindigen met een positieve noot. Mis mijn eigen gevoel voor humor al. Maar goed, het mag af en toe wel eens iets serieuzer zijn. Hoe graag ik het woord ‘schuld’ enige positieve gevoelswaarde had willen meegeven, alles waar het woord in vervat zit, is vrij negatief geladen, tenzij je ‘onschuld(ig)’ meetelt, maar ook dat vertrekt vanuit een bepaalde schuldvraag. Omdat ik vind dat ik u toch een vrolijke noot verschuldigd ben, en muziek de zeden verzacht, laat ik u graag meegenieten van een liedje dat mijn associatief getinte brein speciaal voor mij opdiepte uit de archieven. Dit liedje vergezelde mij dan ook de hele tijd, trouw en consequent, tijdens het schrijven van dit relaas.
*Zie mijn herstelverhaal ‘Onderweg naar mezelf’